Moliyaviy atamalar lug‘ati. Fyuchers, blokcheyn nima va broker kim?

А

Akkereditiv -  shartnoma shartlari bo‘yicha majburiyatlarni bajarish bilanoq, kontragent uchun (shartnoma bo‘yicha majburiyatni bo‘yniga oluvchi shaxs yoki tashkilot) mahsulot, ishlar, xizmatlar uchun to‘lovni shartnomada ko‘rsatilgan shartlar asosida qabul qilish imkoniyatini beruvchi bank hisobvarag‘i turi. 

Akseleratorlar - bu startaplar uchun tanlangan tarmoqlar bo‘lib, ularga arzon ofis binolarini ijaraga olish, soha mutaxassislaridan maslahat/tavsiyalar olish va investorlardan mablag‘ olish imkonini beradi.

Аktivlar – subyekt nazorat qiladigan, kelgusida ulardan daromad olish maqsadida avvalgi faoliyat natijasida olingan iqtisodiy resurslar.

Aksiyadorlik jamiyati – ustav fondi muayyan aksiyalar soniga bo‘lingan va aksiyadorlar o‘rtasida taqsimlangan korxona yoki tashkilot.

Aksiya - o‘z egasining aksiyadorlik jamiyati foydasining bir qismini dividendlar tarzida olishga, aksiyadorlik jamiyatini boshqarishda ishtirok etishga va u tugatilganidan keyin qoladigan mol-mulkning bir qismiga bo‘lgan huquqni tasdiqlovchi, amal qilish muddati belgilanmagan, egasining nomi yozilgan aksiyadorlik jamiati tomonidan chiqariladigan qimmatli qog‘oz. 

Aksiyalar kursi – erkin bozor sharoitida doimiy bo‘lmagan aksiyaning sotish narxi; fond birjasida belgilanadi. Aksiya bankka joylashtirilganda dividenddan kam bo‘lmagan daromad keltiradigan summaga sotiladi. Aksiya kursi ushbu turdagi aksiyalarga bo‘lgan talab va taklifga bog‘liq. Aksiyadorlik jamiyati dividend to‘lashni amalga oshiradigan hujjat kupon varag‘i deb ataladi.

Аmortizatsiya – bu buxgalteriya hisobining muayyan davr ichida kredit yoki nomoddiy aktivning balans qiymatini vaqti-vaqti bilan tushirish uchun qo‘llaniladigan usuli.

Аmortizatsiya (eskirish) – foydali xizmat davri davomida aktiv (asosiy vosita)ning eskirgan (amortizatsiyalangan) qiymatini uning vazifasidan kelib chiqqan hollda mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga yoki davr xarajatlariga muntazam ravishda taqsimlash  va kiritish.

Autentifikatsiya - foydalanuvchi tomonidan taqdim etilgan identifikatorning haqiqiyligini tekshirish. Quyidagi kabi internet xizmatlariga kirishda autentifikatsiya talab qilinadi:

• elektron pochta

• ijtimoiy tarmoqlar

• internet-banking

• to‘lov tizimlari

• internet do‘konlar va boshq.

Aholining pul daromadlari – aholining shaxsiy daromadlarining asosiy shakli hisoblanib, bajarilgan mehnatga haq to‘lash, mulkiy daromadlar va individual ravishda amalga oshirilgan tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan daromadlar ko‘rinishida bo‘ladi. Bunga pensiya, nafaqa, stipendiya, oylik ish haqi va boshqalar misol bo‘la oladi 

Asosiy foiz stavkasi – tijorat banklari uchun qarz olish foiz stavkasini, shuningdek, qarz oluvchilar uchun kredit qiymatini belgilaydigan foiz stavkasi; asosiy foiz stavkasining o‘zgarishi banklararo foiz stavkalariga ta’sir ko‘rsatadi.

B

Bazis riski – xejirlash strategiyasiga kompensatsiyalovchi investitsiyalarning bir-biriga mutlaqo qarama-qarshi yo‘nalishlarda narx o‘zgarishlariga duchor bo‘lmaslik moliyaviy riski.

Bazaviy inflyatsiya – mavsumiy va ma’muriy xususiyatga ega bo‘lgan omillar (meva-sabzavot mahsulotlari, yoqilg‘i, yo‘lovchi tashish transportining ayrim xizmatlari, aloqa xizmatlari, uy-joy kommunal xizmatlari va boshqalar) ta’siriga uchraydigan ayrim tovarlar va xizmatlar narxlarining o‘zgarishini hisobga olmasdan hisoblangan inflyatsiya.

Balans hisoboti – korxonaning ma’lum bir vaqtdagi aktivlari, majburiyatlari va aksiyadorlik kapitali to‘g‘risida ma’lumot beruvchi moliyaviy hisobot bo‘lib, foyda me’yorini hisoblash va uning kapital tarkibini baholash uchun asos bo‘ladi.

Bank – bank hisobvaraqlarini ochish va yuritish, to‘lovlarni amalga oshirish, omonatlarga (depozitlarga) pul mablag‘larini jalb etish, o‘z nomidan kreditlar berish bo‘yicha bank faoliyati sifatida aniqlangan operatsiyalar majmuini amalga oshiruvchi tijoeat tashkiloti bo‘lgan yuridik shaxs. 

Bank guruhi – yuridik shaxs hisoblanmagan, asosiy bank boshqa moliya institutlarini nazorat qiladigan moliyaviy institutlar birlashmasi.

Bank kafolati – bank kafilining o‘z mijozi bo‘yicha pul majburiyatlarini bajarishi to‘g‘risidagi kafolati.

Bank hisobvarag‘i – bank tomonidan shartnomaga muvofiq mijozga ochilgan hisobvaraq bo‘lib, unga ko‘ra, bank mijozning hisobvarag‘iga tushayotgan pul mablag‘larini qabul qilish va hisobga kiritish, mijozning hisobvarag‘idan tegishli pul mablag‘larini o‘tkazish hamda berish va hisobvaraq bo‘yicha boshqa operatsiyalarni amalga oshirish haqidagi topshiriqlarni bajarish majburiyatini zimmasiga oladi.

Banklararo pul bozori - milliy va xorijiy valyutalarda pul mablag‘larini joylashtirish va jalb qilish bo‘yicha qisqa muddatli (qoida tariqasida bir yilgacha) operatsiyalarning birja savdolarini tashkil etish va amalga oshirish tizimi.

Bank omonati shartnomasi – mazkurshartnoma bo‘yicha birinchi tarafdan (omonatchidan) qabul qilib olgan yoki uning nomiga kelgan pul summasini (omonatni) qabul qilib olgan ikkinchi taraf (bank) shartnomada nazarda tutilgan shartlar asosida va tartibda omonat summasini qaytarish va unga foizlar to‘lash majburiyatini oladi 

Bankomat – bank mijoziga o‘z hisobidan plastik kartalaridan foydalangan holda asosan naqd pul mablag‘larini berishni nazarda tutuvchi murakkab bo‘lmagan operatsiyalarni mustaqil ravishda amalga oshirish imkonini taqdim etadigan dasturlashtirilgan qurilma, bank avtomati.

Bank resurslari – banklar ixtiyorida bo‘lgan va ular tomonidan kreditlash hamda boshqa aktiv operatsiyalar uchun foydalaniladigan banklarning o‘z mablag‘lari va jalb qilingan mablag‘larini o‘z ichiga oladigan mablag‘lar yig‘indisi.

Bank tizimi likvidligi – tijorat banklarining O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankidagi vakillik hisobvaraqlaridagi milliy valyutadagi pul mablag‘lari qoldig‘i.

Banklar o‘rtasidagi vakillik munosabatlari – shartnomaviy munosabatlar bo‘lib, unga ko‘ra bir bank (vakil bank) boshqa banklarga tegishli depozitlarni saqlaydi va ularga to‘lov va boshqa operatsiyalar bo‘yicha xizmat ko‘rsatadi.

Birja bozori – oldindan belgilangan joy va muayyan vaqtda, aniq qoidalar asosida birja savdolarini tashkil etuvchi yuridik shaxs. Birjalar o‘z faoliyatini tovar-xomashyo, fond va yalyuta birjasi turida amalga oshiradi. Hozirgi kunda dunyoda 200 dan ortiq birjalar mavjud bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi hududida “Toshkent” Pespublika fond birjasi, O‘zbekiston Respublikasi tomar-xomashyo birjasi, O‘zbekiston Respublikasi valyuta birjasi faoliyat olib boradi.

Bitkoin – o‘tkazmalarni   qayd qilish uchun shu nomdagi birlikdan foydalanadigan piring to‘lov tizimi. Balanslar ularni yaratish uchun ishlatilgan matematik shifrlash algoritmi yordamida bog‘langan raqamlar va harflarning uzun qatorlarini ifodalovchi ommaviy va xususiy “kalitlar” yordamida saqlanadigan kriptovalyuta turi.

Blokcheyn - hodisalar yoki tranzaksiyalarni ishonchli qayd etishni ta’minlaydigan hisob yuritish texnologiyasi.

Boshqa depozit tashkilotlari (tijorat banklari) sharhi – Xalqaro valyuta jamg‘armasining “Pul-kredit va moliyaviy statistikani tuzish bo‘yicha qo‘llanma”ga muvofiq boshqa depozit tashkilotlari (tijorat banklari) ning yig‘ma balans hisoboti asosida tuziladigan tahliliy jadval.

Broker - bu investor tomonidan taqdim etilgan xarid qilish va sotish buyurtmalarini bajarganlik uchun to‘lov yoki komissiya oladigan jismoniy shaxs yoki firma. 

Bo‘lib-bo‘lib to‘lash – tovarlar yoki xizmatlarga haq to‘lash usuli bo‘lib, bunda to‘lov ularning to‘liq qiymati bilan emas, balki qismlarga bo‘lib amalga oshiriladi. Bo‘lib-bo‘lib to‘lash ko‘proq chakana tovarlarni kreditga sotishda qo‘llaniladi. To‘lovni bo‘lib-bo‘lib to‘lashda kontragentlar o‘rtasida kredit majburiyatlari paydo bo‘ladi.

C

Chet el banki – hududida o‘zi ro‘yxatdan o‘tkazilgan chet davlat qonunchiligiga ko‘ra bank hisoblangan yuridik shaxs.

CIF shartidagi import – Inkotermsdagi xalqaro savdo atamalaridan biri bo‘lib, bunda tovarlar jo‘natish portidagi transport vositasiga yuklangandan so‘ng sotuvchi tovarni yetkazib bergan hisoblanadi, sotuv narxi esa tovarning qiymatini, fraxt yoki transport xarajatlarini, shuningdek, yuk tashish oldidan sug‘urtalash to‘lovlarini o‘z ichiga olishini anglatadi.

D

I darajali regulyativ kapital - birinchi darajali asosiy va qo‘shilgan kapitalning chegirmalarni hisobga olgan holdagi yig‘indisi.

Davlat boji – yuridik ahamiyatga molik harakatlarni amalga oshirganlik va (yoki) bunday harakatlar uchun vakolatli muassasalar va (yoki) mansabdor shaxslar tomonidan hujjatlar berganlik uchun olinadigan majburiy to‘lovdir 

Davlat maqsadli jamg‘armalari - mablag‘lari soliqlar, majburiy to‘lovlar va jarimalar, shuningdek budjet subsidiyalaridan shakllantiriladigan davlat maqsadli jamg‘armalari davlat funksiyalarini amalga oshirish uchun tashkil etiladi 

Davlat (jamoat) moliyasi – pul jamg‘armalarini shakllantirish va ulardan davlat faoliyatini ta’minlash uchun foydalanish tizimini ifodalaydi.

Davlat qimmatli qog‘ozlari – emitent sifatida davlat ishtirok etuvchi qarzli qimmatli qog‘ozlar. O‘zbekiston Respublikasining “Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”dagi Qonuniga ko‘ra, davlat qimmatli qog‘ozlari - O‘zbekiston Respublikasining g‘azna majburiyatlari va davlat organi tomonidan chiqarilgan obligasiyalar, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining obligasiyalaridir.

Davlat qarzi - O‘zbekiston Respublikasining ichki va tashqi mablag‘larni jalb qilish natijasida vujudga kelgan majburiyatlari 

Davriy tizimli risk (ingl. cyclical systemic risk) – moliyaviy va boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlarning kechikish tendensiyasi, ya’ni moliyaviy siklning o‘sish bosqichida risk darajasining oshishi va aksincha, pasayish davrida haddan tashqari riskdan qochish natijasida yuzaga keladigan risk. Ushbu protsiklik tendensiyalar moliya institutlarida (shuningdek, boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlarda) haddan tashqari leveridj, shuningdek, moliya sektorida haddan tashqari muddatlar tufayli yuzaga kelgan kreditlash va likvidlik sikllarining nomuvofiqligi sharoitida namoyon bo‘ladi.

Devalvatsiya – milliy valyuta kursining chet el valyutasiga nisbatan pasayishi.

Denominatsiya - pul birliklari o‘suvchi qiymatining o‘zgarishi; odatda giperinflatsiya yoki kichikroq nominal qiymatga ega bo‘lgan eski pul birliklarini yangisiga almashtirilgandan keyin kuzatiladi.

Depozit auksionlari – bank tizimi umumiy likvidliligini boshqarish va likvidlilikning tarkibiy profitsiti sharoitida ortiqcha likvidlilikni bank tizimidan vaqtincha olish maqsadida Markaziy bank tomonidan tijorat banklari vakillik hisobvarag‘idagi mablag‘larni auksion foiz stavkalarda (odatda bir yoki ikki haftalik) depozitlarga jalb qilish operatsiyalari.

Deponentlash – kredit muassasalariga pul summalari, qimmatli qog‘ozlar va boshqa qimmatliklarni saqlash uchun topshirilishi.

Defitsit –budjeti xarajatlarining uning daromadlaridan oshib ketishi. Budjet taqchilligi inflyasiya, harajatlarning norasional tuzilmasi, pul-kredit siyotsati, budjet intizomining buzilishi, iqtisodiyotda katta yo‘qotishlar, rejalashtirilgan chora-tadbirlarning samarasizligi, harbiy harajatlar va boshqalar natijasida kelib chiqishi mumkin. Budjet taqchilligini qoplashning asosiy manbai – narxlarning oshishi, aholining bo‘sh turgan mablag‘larini va yuridik shaxslarning mablag‘larini qarz sifatida jalb qilish, xalqaro kreditlar olish va boshqalar 

Deflyatsiya – narxlar umumiy darajasining pasayishi.

Depozit (omonat) sertifikati – bankka qo‘yilgan omonat summasini va omonatchining (sertifikat saqlovchining) belgilangan muddat tugaganidan keyin omonat summasini va sertifikatda shartlashilgan foizlarni sertifikatni bergan bankda yoki ushbu bankning istalgan filialida olish huquqini tasdiqlovchi taqdim etuvchi yoki egasining nomi yozilgan qimmatli qog‘oz. Jamg‘arma sertifikati fuqaroga, depozit sertifikati esa yuridik shaxsga beriladi.

Dividend – tashkilotning soliq to‘lovlaridan keyingi taqsimlangan foydasi hisobidan aksiyadorning (ishtirokchining) o‘ziga tegishli bo‘lgan aksiyalari evaziga olgan daromadi. 

Diskontlash – kelajakda aniq bir vaqtda olinishi kutilayotgan pul mablag‘larining joriy ekvivalentini aniqlash maqsadida investision loyihalarni baholash va tanlab olishda qo‘llaniladigan usul 

Diskontlash siyosati – pul-kredit siyosatini tartibga solish shaklining bir turi bo‘lib, Markaziy bank tomonidan davlat qarz mablag‘larining talab va taklifiga foiz stavkalari yordamida ta’sir o‘tkazilishidir.

Diskont stavkasi – turli vaqtdagi davrlarga tegishli bo‘lgan pul mablag‘lari summasini bir vaqtga keltirish uchun foydalaniladigan stavka.

E

Ekotizim – raqobat va hamkorlik orqali ma’lum bir mahsulot yoki xizmatni yetkazib berishda ishtirok etadigan yetkazib beruvchilar, distribyutorlar, mijozlar, raqobatchilar, davlat idoralari va boshqalarni o‘z ichiga olgan tashkilotlar tarmog‘i.

Ekvayer – kartochkalar bilan hisob-kitob qilish mexanizmi amalga oshiriladigan bank yoki tashkilot.

Ekvayring – kredit tashkilotining bank kartalaridan foydalangan holda amalga oshiriladigan operatsiyalar bo‘yicha savdo (xizmat ko‘rsatish) korxonalari bilan hisob-kitoblarni hamda mazkur kredit tashkilotining mijozlari bo‘lmagan bank kartalari egalariga naqd pul mablag‘larini berish bo‘yicha operatsiyalarni amalga oshirishni o‘z ichiga oladigan faoliyati.

Elektron hujjat – electron shaklda qayd etilgan, elektron raqamli imzo bilan tasdiqlangan va elektron hujjatning uni identifikatsiyalash imkonini beradigan boshqa rekvizitlariga ega bo‘lgan axborot.

Elektron pullar – electron pullar emitentining elektron shaklda saqlanadigan va elektron pullar tizimida to‘lov vositasi sifatida qabul qilinadigan so‘zsiz va chaqirib olinmaydigan pul majburiyatlari.

Elektron pullarni o‘rnatish (EMI) – bu elektron pullarni chiqarish yoki o‘tkazish kabi ma’lum operatsiyalarni amalga oshirishi mumkin bo‘lgan tashkilotning tartibga solinadigan shakli.

Elektron raqamli imzo (ERI) – mazkur elektron hujjatdagi axborotni maxsus o‘zgartirishlar natijasida olingan elektron hujjatdagi imzo.

Elektron tijorat – axborot tizimlaridan foydalangan holda amalga oshiriladigan tovarlarni sotish, ishlarni bajarish va xizmatlar ko‘rsatish bo‘yicha tadbirkorlik faoliyati.

Elektron to‘lov – texnik vositalar, axborot texnologiyalari va axborot tizimlari xizmatlaridan foydalangan holda elektron to‘lov hujjatlari vositasida naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish.

Emissiya – pul belgilari va qimmatli qog‘ozlarni muomalaga chiqarish. Pul belgilari emissiyasi faqat davlat tomonidan amalga oshiriladi. Emissiyaning maqsadi naqd to‘lov vositalari bilan tovar muomalasiga xizmat ko‘rsatishdir. Emissiya hajmi bozordagi mavjud tovar massasiga mos kelishi kerak.

Emissiyaviy qimmatli qog‘ozlar – bitta chiqarilish doirasida bir xil belgilar va rekvizitlarga ega bo‘lgan, mazkur chiqarilish uchun yagona shartlar asosida joylashtiriladigan va muomalada bo‘ladigan qimmatli qog‘ozlar.

Emissiyaviy qimmatli qog‘ozlar chiqarilishining yagona davlat reyestri – emissiyaviy  qimmatli qog‘ozlarning chiqarilishi (qo‘shimcha chiqarilishi) to‘g‘risidagi axborotni o‘z ichiga olgan hujjat.

Eng kam ish haqi – ish beruvchilar tomonidan xodimga belgilangan davr uchun qonuniy asosda to‘lanadigan eng kam ish haqi (uning stavkasi).

Erkin iqtisodiy zona – muayyan davlat doirasida xo‘jalik va tadbirkorlik faoliyati uchun bojxona, valyuta, soliq, viza xarakteridagi qandaydir imtiyozli shartlar (erkin bank zonalari, offshorlar, iqtisodiy qulaylik zonalari, erkin savdo zonalari, texnologik parklar va boshqalar) o‘rnatilgan har qanday hudud.

F

Faktoring (O‘zbekiston Respublikasi normative-huquqiy hujjatlarida belgilangan ta’rif) – yetkazib beruvchi xo‘jalik yurituvchi subyektlarni ular tomonidan to‘lovchilar tomonidan akseptlangan, biroq yetkazib berilgan tovarlar, bajarilgan ishlar yoki ko‘rsatilgan xizmatlar uchun to‘lov talabnomalari bo‘yicha to‘lovni olish huquqini bank-moliya agentiga berish sharti bilan, regress huquqisiz moliyalashtirish bo‘yicha bank xizmatining turi.

Fintex-kredit elektron platformalar yordamida amalga oshiriladigan barcha kredit faoliyatini qamrab oladi, bu orqali qarz oluvchilar to‘g‘ridan-to‘g‘ri kreditorlar bilan bog‘lanadi. Fintex krediti kreditga asoslangan kraudfanding, peer-to-peer kreditlash yoki bozor krediti deb ham ataladi.

Fiskal siyosat – moliyaviy siyosatning tarkibiy qismi bo‘lib, davlat faoliyatini moliyaviy ta’minlash, muayyan iqtisodiy va ijtimoiy maqsadlar uchun davlat daromadlari va xarajatlarini tartibga solishga qaratilgan chora-tadbirlar tizimini o‘z ichiga oladi. Hukumatning soliqlarni belgilash va mablag‘larni sarflash huquqlaridan foydalanishiga asoslanadi.

Fishing (inglizcha phishing, fishing - baliq ovlash, ovlash va password - parol so‘zlaridan) – foydalanuvchilarning identifikatsiya ma’lumotlarini (bank kartalari, hisob yozuvlari uchun login va parollar) olishni maqsad qilgan internet firibgarligining bir turi.

Flanker banklar mavjud banklar tomonidan yangi brendlar sifatida yaratiladi, ular dastlabki banklar bilan bir xil toifada va hududda raqobatlashadi, odatda boshqa mijozlarni jalb qilish umidida.

Fuqarolarning omonatlarini kafolatlash fondi – bu yuridik shaxs bo‘lib, banklar bilan tuziladigan yozma bitimlar asosida faoliyat ko‘rsatadi. Faoliyatning maqsadi O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan bankning bank operatsiyalarini amalga oshirish huquqini beruvchi litsenziyasi chaqirib olingan taqdirda fuqarolarning banklardagi omonatlari bo‘yicha haq to‘lanishini kafolatlashdan iborat. Jamg‘arma tomonidan omonatlar bo‘yicha qoplamalar to‘lanishini kafolatlash bank qayta tashkil etilishi munosabati bilan litsenziya chaqirib olingan hollarga tatbiq etilmaydi.

Foiz koridori – pul bozoridagi qisqa muddatli foiz stavkalarini Markaziy bankning asosiy foiz stavkasiga (foiz target) yaqinlashtirish tizimi; foiz koridorining yuqori chegarasi - Markaziy bankning tijorat banklarini kreditlash stavkasi (odatda overnayt stavkasi), quyi chegarasi - Markaziy bankning tijorat banklari depozitlarini jalb qilish stavkasi.

Foiz stavkasi – ssuda oluvchi (qarz oluvchi) tomonidan ssuda beruvchiga (kreditorga) to‘lanadigan ssuda berilayotgan pul yoki moddiy mablag‘lar uchun haq miqdori.

Fond bozori – qimmatli qog‘ozlarni chiqarish va sotib olish-sotishda vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar. Fond bozorida investorlar bo‘sh mablag‘larni joylashtirishlari, kompaniyalar va davlat tuzilmalari esa o‘z loyihalarini moliyalashtirish uchun investitsiyalar olishlari mumkin. “Fond bozori” tushunchasiga sinonim sifatida ko‘pincha “qimmatli qog‘ozlar bozori” atamasi ishlatiladi, chunki fond bozori emissiya va qimmatli qog‘ozlar: aksiyalar, obligatsiyalar bilan bitimlarni nazarda tutadi.

Forvard bitimi – real tovarga (shu jumladan qimmatli qog‘ozlar, valyutaga) nisbatan huquq va majburiyatlarni uni yetkazib berish muddati kechiktirilgan holda o‘zaro o‘tkazish bilan bog‘liq birja bitimi. Forvard bitimi bozorning ikki ishtirokchisi o‘rtasida tuziladi va tomonlarning xohish-istaklariga javob beradigan shartlarni o‘z ichiga oladi, birjalarda (fond, valyuta) amalga oshiriladigan fyuchers bitimlarining shartlari esa oldindan belgilangan va standartlashtirilgan bo‘ladi; forvard bitimlari bo‘yicha shartnoma egasining foydasi yoki zarari uning muddati tugashi paytida aniqlanadi; fyuchers bitimlari bo‘yicha hisob-kitoblar har kuni o‘tkazilgan savdo yakunlariga ko‘ra amalga oshiriladi.

Fyuchers – muddatli bitimlar, muayyan muddatda va muayyan narxda muayyan miqdordagi qimmatli qog‘ozlar, valyuta yoki kelishilgan miqdordagi tovarlarni sotib olish yoki sotish bo‘yicha shartnoma majburiyatlari.

Fyuchers bitimi – tovar yoki fond birjasidagi bitim turi, ikki ishtirokchi o‘rtasidagi muddatli standartlashtirilgan shartnoma bo‘lib, ulardan biri belgilangan miqdordagi muayyan tovar, valyuta yoki qimmatli qog‘ozlarni sotish, ikkinchisi esa uni to‘lash majburiyatini oladi, bunda bitimni amalga oshirish ma’lum vaqt oralig‘ida amalga oshiriladi. Forvard bitimlarining bir turi.

Fyuchers shartnomasi – bu ma’lum bir tovar yoki aktivni kelajakda ma’lum bir vaqtda oldindan belgilangan narxda sotib olish yoki sotish bo‘yicha yuridik kelishuvdir. Fyuchers birjasida savdo qilishni osonlashtirish uchun fyuchers shartnomalari sifat va miqdor jihatidan standartlashtirilgan.

G

Garov xati – ssuda berishda qarzdordan mol-mulkni garovga qo‘yish sharti bilan olingan va pul majburiyati shartlashilgan muddatda to‘lanmagan taqdirda kreditorga ushbu mol-mulkni kimoshdi savdosida sotish huquqini beradigan qimmatli qog‘oz. Garov xati uning qonuniy egasining huquqlarini tasdiqlovchi egasining nomi yozilgan qimmatli qog‘oz bo‘lib, u notarial tartibda tasdiqlanishi lozim.

Garov – bir shaxsning boshqa shaxsga mol-mulkni yoki unga bo‘lgan huquqni majburiyatlarni ta’minlash uchun berishi, ya’ni, kredit ta’minoti sifatida xizmat qilayotgan mol-mulkka bo‘lgan huquqni boshqa shaxsga berish evaziga kredit qaytishini kafolatlash mexanizmi. Shuningdek, ko‘pincha garov narsasining o‘zi ham garov deb ataladi, ya’ni shaxsga tegishli bo‘lgan mol-mulk, agar u o‘zidan qarz olgan pullarni o‘z vaqtida qaytara olmasa, bankka olib ketish va sotishga ruxsat beradi. Garov qiymati tomonlar kelishuviga asosan belgilanadi. U kredit summasi va u bo‘yicha hisoblangan foizlarni qoplashishi kerak.

Garovga qo‘yuvchi - o‘ziga mulk huquqi yoki xo‘jalik yuritish huquqi asosida tegishli bo‘lgan ashyoni yoki uning roziligi bilan boshqa shaxsni garovga qo‘ygan qarzdor yoki uchinchi shaxs (yuridik yoki jismoniy shaxs). Ashyoning mulkdori ashyoning garovga qo‘yuvchisi, garovga qo‘yilayotgan huquq qaysi shaxsga tegishli bo‘lsa, o‘sha shaxs huquqning garovga qo‘yuvchisi bo‘lishi mumkin.

Garovga oluvchi – qarzdorga yoki boshqa shaxsga uning roziligi bilan tegishli bo‘lgan ashyoni garov majburiyatini ta’minlash uchun olgan kreditor. Qarzdor o‘z majburiyatini bajarmagan taqdirda, garovga qo‘yilgan mol-mulkning qiymatidan yoki garovga qo‘yilgan mol-mulk yo‘qolganligi yoki shikastlanganligi uchun sug‘urta tovonidan qanoatlantirish huquqiga ega.

Gudvill – korxonaning obro‘si, faoliyati doirasidagi reputasiyasi, aloqalari, mijozlari va xodimlari bahosi maxsus hisobvaraqda aktiv sifatida baholanib, yuritilishi; Gudvill bankni xarid qilish paytida xaridor tomonidan uning sof aktivlari (barcha aktivlar bozor bahosi va barcha majburiyatlar bozor bahosi o‘rtasidagi farq) qiymatidan yuqori to‘lanadigan summa sifatida aniqlanadi. 

H

Harakatsiz kreditlar – “qoniqarsiz”, “shubhali” va “umidsiz” kreditlar.

Hisobvaraq-faktura - sotuvchi tomonidan xaridor nomiga yoziladigan va tovar yoki xizmatlarning haqiqatda yetkazib berilganligi va ularning qiymatini tasdiqlaydigan hisobvaraq. Xaridor tovarni uzil-kesil qabul qilib olgandan so‘ng yozib beriladi. Savdo bitimi tafsilotlarini, jumladan, hajm (donalar soni), dona narxi, umumiy narx, savdo shartlari, yetkazib berish usulini o‘z ichiga oladi.

Hokim yordamchisi – tadbirkorlikni rivojlantirish, shuningdek doimiy daromad manbaiga ega bo‘lmagan shaxslarning bandligini ta’minlash uchun mas’ul bo‘lgan shaxs. Hokim yordamchisining vazifasiga mahallani iqtisodiy rivojlantirish, fuqarolarga oilaviy tadbirkorlik uchun imtiyozli kredit va subsidiyalar olishda ko‘maklashish, ishsizlarni ish bilan ta’minlash kiradi.

Hosilaviy moliyaviy instrumentlar – moliyaviy risklarni boshqarish imkoniyati mavjud bo‘lgan boshqa moliyaviy instrumentlar, ko‘rsatkichlar yoki tovarlar bilan bog‘liq moliyaviy instrumentlar (masalan, foiz stavkalarining o‘zgarishi riski, valyuta riski, aksiyalar va xomashyo tovarlari narxlarining o‘zgarishi riski va kredit riski).

I

Identifikatsiya – mijozning shaxsini axborot tizimlari yordamida tekshirish va tasdiqlash jarayoni.

Ijtimoiy investitsiya – inson salohiyati, malakasi va ishlab chiqarish tajribasini rivojlantirishga, shuningdek, nomoddiy ne’matlarning boshqa shakllarini rivojlantirishga kiritiladigan investitsiyalar.

Ijtimoiy injeneriya - buzg‘unchi tomonidan texnik vositalardan foydalanmasdan kerakli ma’lumotlarni olish yoki inson harakatlarini boshqarish usuli. Ijtimoiy injeneriyaning mohiyati odamlarga ta’sir ko‘rsatish, ishontirish, ishontirish va ayyorlikning faqat psixologik usullarini qo‘llashdan iborat.

Imzo namunalari kartochkasi – bank mijozlari yoki uning vakolatli agentlari imzolarining namunalari, hujjatlarning haqiqiyligini tasdiqlash uchun bankda saqlanadi; bank xodimlarining vakil banklarga yuboriladigan imzolari namunalari.

Import – import qiluvchi mamlakatning ichki bozorida sotish uchun mamlakatga chet el tovarlarini olib kirish; kreditlar va qarzlar berish shaklidagi kapital; chet el kompaniyalari tomonidan korxonalarni sotib olish (valyuta importi); chet ellik shaxslar, firmalar, tashkilotlar xizmatlaridan pulli foydalanish.

Imtiyozli davr – kredit bo‘yicha asosiy qarzni to‘lash muddati kechiktiriladigan davr.

Investitsiyalar – foyda olish maqsadida tijorat faoliyati obyektlariga, moliyaviy vositalarga, ko‘chmas mulkka va boshqa investitsiya vositalariga kiritiladigan pul mablag‘lari va boshqa qimmatli mol-mulk. Investitsiyalarni qo‘yish (joylashtirish) jarayoni investitsiya faoliyati, qo‘yilmalarni amalga oshiruvchi shaxs esa investor deb ataladi. Investitsiyaning oddiy jamg‘armadan farqi shundaki, pul “to‘shak ostida yotmaydi”, balki iqtisodiy muomalada bo‘ladi, ya’ni ishlaydi. Hatto bo‘sh pullarni bank depozitiga qo‘yish ham investitsiya hisoblanadi, chunki bankning o‘zi bu mablag‘larni real sektorga yoki moliyaviy vositalarga investitsiya qiladi.

Investitsion talab - xo‘jalik yurituvchi subyektlarning o‘z faoliyatini saqlab turish yoki kengaytirish uchun foydalaniladigan jismoniy kapital obyektlari (mashinalar, uskunalar) va xizmatlarga bo‘lgan talabi. Investitsiya talabi iqtisodiyotdagi yalpi talabning bir qismidir.

Investor – investitsiyalarni amalga oshiruvchi, o‘z mablag‘larini, qarz mablag‘larini yoki boshqa jalb etilgan mablag‘larni investitsiya loyihalariga, moliyaviy yoki real aktivlarga daromad yoki kapitalning o‘sishiga qarab kiritadigan yuridik yoki jismoniy shaxs.

Inflyatsion kutilmalar indeksi – inflyatsion kutilmalarning miqdoriy ko‘rsatkichi bo‘lib, inflyatsiyaning yanada tezlashishi yoki sekinlashishini bildiradi.

Inflyatsiyaning inersionligi – inflyatsiyaning uzoq muddatli (muvozanatli) darajadan og‘ishiga olib kelgan shokdan keyin sekin-asta o‘zining uzoq muddatli (muvozanatli) darajasiga qaytish tendensiyasi.

Inkasso – bank operatsiyalarining bir turi, naqd pulsiz hisob-kitoblarning shakllaridan biri bo‘lib, bunda bank (bank-emitent) mijozning topshirig‘iga ko‘ra va uning hisobidan to‘lovni va (yoki) to‘lov akseptini olish majburiyatini oladi.

Innovatsiya – texnika va texnologiya avlodlari almashinuvini ta’minlaydigan iqtisodiyotga mablag‘ kiritish.

Internet-banking – mijozga internet orqali masofadan turib bank xizmati ko‘rsatish. Qoida tariqasida, mijoz internet orqali bank bo‘limidagi kabi xizmatlarni olishi mumkin: hisobvaraqlar bo‘yicha ko‘chirmalar, depozitlar ochish, bank ichidagi va boshqa banklardagi hisobvaraqlarga pul o‘tkazish va boshqalar. Bunday operatsiyalar ro‘yxati faqat dasturiy ta’minot va bank ichidagi biznes-jarayonlarga bog‘liq.

Inflyatsiya – tovarlar va xizmatlar narxlari umumiy darajasining o‘sishi, bunda pul qadrsizlanadi, aholining xarid qobiliyati pasayadi. Bu ma’lum vaqt ichida mamlakatda tovarlar va xizmatlar narxi oshishi jarayonidir.

Inflyatsion kutilmalar – inflyatsiyaning taxmin qilinayotgan, bashorat qilinayotgan, kutilayotgan darajalari bo‘lib, ular asosida ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar, sotuvchilar va xaridorlar o‘zlarining kelajakdagi pul va narx siyosatini rejalashtiradilar, kelajakdagi daromadlari, xarajatlari, foydasi, kreditlarini baholaydilar.

Inflyatsiyaning monetar omillari – Markaziy bank o‘rta muddatli davrda pul-kredit siyosati instrumentlari yordamida bevosita ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan inflyatsiya omillari.

Inflyatsiyaning nomonetar omillari – Markaziy bankning pul-kredit siyosati ta’siridan tashqarida bo‘lgan inflyatsiyaga ta’sir etuvchi omillar. Ushbu guruhga tashqi iqtisodiy sharoitlar, tarkibiy omillar (asosiy fondlar holati, ishlab chiqarish unumdorligi va samaradorligi, ishchi kuchi taklifi va sifat parametrlari, ishlab chiqarishning texnologik darajasi, transport, logistika infratuzilmasi, bozorlarning konsentratsiyalashuv darajasi), me’yoriy-huquqiy muhit, fiskal siyosat, tovar va xizmatlar taklifi tomonidagi omillar kiradi.

Inflyatsion targetlash – pul-kredit siyosatini amalga oshirish usullaridan biri bo‘lib, bunda Markaziy bankning pul-kredit bozoridagi faol roli, shuningdek, iqtisodiyot rivojlanishini muntazam tahlil qilish va davlat siyosati rejalarini keng yoritish orqali inflyatsiya bo‘yicha belgilangan miqdoriy maqsadga erishish ta’minlanadi.

Ipoteka – ko‘chmas  mulk (asosan yer, imoratlar) garovi bo‘lib, u garovga qo‘yilgan mol-mulkni garovga qo‘yuvchiga egalik qilish uchun bermasdan amalga oshiriladi.

Ipoteka krediti – bu uy-joy sotib olish uchun uzoq muddatli kredit bo‘lib, u ushbu kredit uchun garovga aylanadi. Garovga qo‘yilgan uy-joy qarz oluvchining mulkida qoladi va undan foydalanish huquqiga ega bo‘ladi. Qarz oluvchi kreditni qaytarish bo‘yicha majburiyatlarni bajarmagan taqdirda, bank garovni o‘z foydasiga realizatsiya qilish huquqiga ega.

Ipotekani qayta moliyalashtirish tashkiloti – moliyaviy mablag‘larni jalb etish va ularni ipoteka kreditlarini qayta moliyalashtirishga yo‘naltirish bo‘yicha faoliyatni amalga oshiruvchi yuridik shaxs.

Ish haqi - muayyan majburiyatlarni bajarish uchun uni mehnat shartnomasi bo‘yicha yollagan tashkilotda ishlaganligi uchun shaxsga muntazam (odatda har oyda) to‘lanadigan haq. Ish haqi miqdori u yoki bu ish beruvchida amalda bo‘lgan mehnatga haq to‘lash tizimiga muvofiq belgilanadi va xodimning malakasiga, u bajarayotgan ishning murakkabligi, miqdori, sifati va shart-sharoitlariga bog‘liq bo‘ladi. Ish haqi qonun hujjatlarida belgilangan eng kam ish haqidan oz bo‘lishi mumkin emas.

Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish - iste’molchilar tomonidan tovarlar yoki xizmatlarni olishda, shu jumladan moliya bozorida ularning manfaatlariga rioya etilishini ta’minlovchi qonunchilik normalari va amaliy chora-tadbirlar.

Iste’mol krediti – bank tomonidan aholiga tovar va xizmatlarni sotib olish maqsadida beriladigan kredit turi. Bunday kredit ko‘pincha mebel, telefon va boshqa tovarlarni sotib olish uchun olinadi. Iste’mol kreditiga avtokredit - jismoniy shaxslar uchun transport vositasini sotib olish maqsadida beriladigan kredit ham kiradi.

Iste’mol narxlari indeksi (INI) – aholi tomonidan iste’mol uchun xarid qilinadigan tovarlar va xizmatlar narxlari umumiy darajasining o‘zgarish ko‘rsatkichi. INI tovarlar va xizmatlarning qat’iy belgilangan to‘plami joriy davr narxlaridagi qiymatining uning oldingi (bazis) davr narxlaridagi qiymatiga nisbati sifatida hisoblanadi.

Ishlarni (xizmatlarni) eksport qilish – ishlarni (xizmatlarni) bajarish (ko‘rsatish) joyidan qat’i nazar, O‘zbekiston Respublikasining yuridik yoki jismoniy shaxsi tomonidan chet davlatning yuridik yoki jismoniy shaxsiga ishlarni (xizmatlarni) bajarish (ko‘rsatish).

Iqtisodiy normativlar – Markaziy bank tomonidan pul muomalasini boshqarish va bank operatsiyalarini tartibga solish uchun normativlar belgilash. Masalan, majburiy zaxiralash normasi, likvidlik koeffitsiyentlari, kapitalning yetarliligi va boshqalar.

Iqtisodiy resurslar – firma egaligida bo‘lgan va foyda olish uchun foydalaniladigan asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, boshqa qimmatliklar, pul mablag‘lari yig‘indisi.

Iqtisodiy sikl – iqtisodiyot rivojlanishining tabiiy shakli bo‘lib, unda ishlab chiqarishning yuksalishi, bandlik darajasi, YAIM o‘sishi pasayish davrlari bilan almashadi.

J

Jamoaviy investitsiyalash sxemasi – mol-mulk yoki pulga oid har qanday kelishuvlar bo‘lib, ularning maqsadi yoki harakati ularda ishtirok etuvchi shaxslarga sotib olish, egalik qilish natijasida yuzaga keladigan foyda yoki daromad olish imkoniyatini berishdan iborat.

Jamg‘arib boriladigan pensiya daftarchasi – fuqarolarning jamg‘arib boriladigan pensiya tizimidagi ishtirokini tasdiqlovchi hujjat bo‘lib, unda shaxsiy jamg‘arib boriladigan pensiya hisobvarag‘ining asosiy rekvizitlari ko‘rsatiladi va ushbu hisobvaraqdagi pul mablag‘larining harakati aks ettiriladi.

Jarima – qonun yoki shartnomani buzganlik uchun, masalan, shartnoma bo‘yicha majburiyatlarni bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun pul undirish yoki iste’molchilarning huquqlarini buzganlik uchun tovar yoki xizmat ishlab chiqaruvchisining moliyaviy javobgarligi. Jarimani to‘lash majburiyati nafaqat tijorat munosabatlarida, balki davlat foydasiga majburiy to‘lovlar qismida ham paydo bo‘lishi mumkin. Masalan, agar soliq to‘lovchi soliq deklaratsiyasini o‘z vaqtida taqdim etmagan bo‘lsa, jarima undiriladi.

Jinoiy daromadlarni legallashtirishga qarshi kurash - me’yoriy nazoratga tegishli bo‘lgan mexanizm bo‘lib, tashkilotlardan jinoiy daromadlarni legallashtirish bo‘yicha mumkin bo‘lgan harakatlarning oldini olish, aniqlash va xabar berishni talab qiladi.

Jismoniy shaxs – fuqarolik huquqlari va burchlarining tashuvchisi sifatida inson. Yuridik shaxs - jamoaviy subyektdan farqli o‘laroq, jismoniy shaxs iqtisodiy munosabatlarning mustaqil subyekti bo‘lib, unda qonunda belgilangan huquq va majburiyatlar, shu jumladan, iqtisodiy aktivlarga egalik qilish, bitimlar tuzish, majburiyatlar bo‘yicha javob berish va boshqalar mavjud.

Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i (daromad solig‘i) – o‘tgan  yil uchun fuqarolarning pul ifodasidagi jami daromadi summasiga solinadigan soliq.

Joriy operatsiyalar hisobi - mamlakat to‘lov balansining rezidentlar va norezidentlar o‘rtasidagi tovarlar, xizmatlar, birlamchi va ikkilamchi daromadlar (xodimlar mehnatiga haq to‘lash, investitsiya daromadlari va boshqalar) oqimlari aks ettiriladigan bo‘limi.

К

Kafillik shartnomasi – kafil boshqa shaxs o‘z majburiyatini to‘la yoki qisman bajarishi uchun uning kreditori oldida javob berishni o‘z zimmasiga olishi ko‘zda tutilgan shartnomat turi.

Kapital – tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan mablag‘lar; qo‘shimcha tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish maqsadida yaratilgan uzoq muddat foydalaniladigan resurslar; inson ehtiyojlarini bevosita qondirmaydigan tovarlar; investitsion tovarlar; ishbilarmonlik operatsiyalariga haq to‘lash uchun ishlatiladigan pul; qo‘shimcha qiymat keltiradigan qiymat. U doimiy (ishlab chiqarish vositalari qiymati) va o‘zgaruvchan (ishchi kuchi qiymati) kapitalga, o‘z qiymatini tovarga o‘tkazish usuliga ko‘ra esa asosiy va aylanma kapitalga bo‘linadi.

Kapital qo‘yilma – asosiy vositalarni yaratish va takror ishlab chiqarishga, shu jumladan, yangi qurilish, modernizatsiyalash, rekonstruksiya qilish, texnik jihatdan qayta jihozlashga, shuningdek, moddiy ishlab chiqarishning boshqa shakllarini rivojlantirishga kiritiladigan investitsiyalar.

Keng pul oqimi (M2) – milliy valyutadagi pul massasini, shuningdek, xorijiy valyutadagi depozitlarni o‘z ichiga oladi.

Kiberxavf – axborot texnologiyalari tizimlarining har qanday nosozligi tufayli tashkilotning moliyaviy yo‘qotishlari, uzilishlari yoki obro‘siga putur yetkazish xavfini anglatadi.

Klaster tahlili – boshqa guruhlardagi ma’lumotlarga qaraganda bir-biriga ko‘proq o‘xshash bo‘lgan guruhlarni topish uchun katta hajmdagi ma’lumotlarni o‘rganish yoki tahlil qilish usuli.

Kliring – turli banklar mijozlari o‘rtasida to‘lovlarni ayirboshlash jarayoni.

Kobeydjing kartasi – ikkita to‘lov tizimining qo‘shma kartasi.

Kompleks tekshiruv – moliyaviy hisobotlarni tekshirishni o‘z ichiga olishi mumkin bo‘lgan barcha faktlarni tasdiqlash uchun potensial investitsiyalar yoki mahsulotlarni tekshirish yoki audit qilish. Bu boshqa tomon bilan shartnoma yoki moliyaviy bitim tuzishdan oldin o‘tkazilgan tadqiqotga tegishli.

Konversion operatsiyalar – valyutalar oldi-sotdisi bo‘yicha bitimlar, ya’ni bir mamlakat pul birligining kelishilgan summalarini boshqa mamlakat valyutalariga kelishilgan kurs bo‘yicha muayyan sanaga hisob-kitoblarni amalga oshirgan holda almashtirish.

Konvertatsiya – chet el valyutasini xarid qilish va sotish bo‘yicha operatsiyalarni amalga oshirish.

Konsalting – ishlab chiqaruvchilar, sotuvchilar, xaridorlarga ekspert, texnik va iqtisodiy faoliyat sohasida maslahat berish bo‘yicha maxsus kompaniyalar faoliyati. Konsalting firmalari mintaqaviy, tarmoq va boshqa tamoyillar bo‘yicha mutaxassislarga ega bo‘lishi mumkin.

Konsolidatsiyalashgan qarz – bir qator majburiyatlar va odatda ta’minlanmagan iste’mol qarzlarini to‘lash uchun yangi kredit olish. Aslini olganda, bir nechta qarzlar qarzning bitta kattaroq qismiga birlashtiriladi, odatda ularni to‘lashning qulayroq shartlari mavjud bo‘ladi.

Korporativ bank kartochkasi – bank tomonidan yuridik shaxsga beriladigan, korporativ bank kartochkasini saqlovchiga kartochka hisobvarag‘ida hisobga olinadigan pul mablag‘larini naqd pulsiz hisob-kitob qilish sharti bilan tovarlar, ishlar yoki xizmatlarni sotib olish uchun tasarruf etish huquqini beradigan to‘lov kartochkasi.

Korporativ moliya (tashkilot moliyasi) – tashkilot faoliyatini moliyaviy ta’minlash maqsadiga ega.

Korrespondent bank shartnomasi – bir bank (“korrespondent bank”) tomonidan boshqa bankka bank xizmatlarini ko‘rsatish shartnomasi.

Korxona risklarini boshqarish (ERM) – bu rejalarga asoslangan biznes strategiyasi bo‘lib, uning maqsadi tashkilot faoliyati va maqsadlariga to‘sqinlik qilishi mumkin bo‘lgan har qanday xavf va boshqa potentsial falokatlarni aniqlash, baholash va ularga tayyorgarlik ko‘rishdir.

Kotirovka – chet el valyutasining milliy valyutadagi nisbatan tez o‘zgaruvchan narxi.

Kraudfanding – bu yangi biznes korxonani moliyalashtirish uchun ko‘p sonli odamlarning kichik miqdordagi kapitalidan foydalanish.

Kredit – qaytarish sharti bilan va odatda, foiz to‘lash sharti bilan pul yoki tovar shaklida beriladigan ssuda; qarz beruvchi bilan qarz oluvchi o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni ifodalaydi.

Kredit kartasi – bankning kredit mablag‘lari hisobidan tovarlar va xizmatlar uchun naqd pulsiz hisob-kitob qilish uchun ishlatilishi mumkin bo‘lgan to‘lov kartasi. Kredit bank tomonidan belgilangan limit doirasida beriladi va qarzni o‘z vaqtida to‘lash sharti bilan qayta tiklanadi.

Kreditga layoqatlilik – qarzdorning kreditni olish va qaytarish bo‘yicha o‘z zimmasiga olgan majburiyatlarini o‘z muddatida bajara olish qobiliyati. Qarz oluvchini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar bilan belgilanadi: uning joriy moliyaviy holati, ilgari olingan kreditlar bo‘yicha hisob-kitob qilishda aniqlik, zarur bo‘lganda turli manbalardan pul mablag‘larini safarbar qilish qobiliyati.

Kredit qarzdorligi - krediti yoxud uning bir qismi, kreditdan foydalanganlik uchun hisoblab yozilgan foizlar, penyalar hamda qarz oluvchi/birgalikda qarz oluvchilar tomonidan belgilangan muddatda to‘lanmagan boshqa to‘lov majburiyatlari bo‘yicha qarz summasi. Qarzdorlikni qarz oluvchi tomonidan to‘lovlar jadvali buzilganda yuzaga keladigan muddati o‘tgan qarzdorlikdan farqlash lozim. Masalan, kreditni qaytarish hisobiga bank mijozi muntazam ravishda bank tomonidan belgilanadigan minimal to‘lovni amalga oshirishi kerak. Agar bu to‘lov to‘liq va o‘z vaqtida to‘lanmagan bo‘lsa, muddati o‘tgan qarzdorlik vujudga keladi. Shu vaqtdan boshlab bank kechiktirganlik uchun jarima va penya hisoblashi mumkin.

Kreditni ta’minlash – asosiy qarzni va kreditorga to‘lanishi lozim bo‘lgan foizlarni to‘lash uchun foydalaniladigan kreditning qaytarilishi kafolatlari tizimi; kreditor uchun qarzdor tomonidan ssudaga olingan mablag‘larning to‘liq va o‘z vaqtida qaytarilishi hamda unga to‘lanishi lozim bo‘lgan foizlarning garovi bo‘lib xizmat qiladigan tovar-moddiy boyliklar va ishlab chiqarish xarajatlari.

Kredit shartnomasi – fuqarolik-huquqiy shartnoma bo‘lib, unga ko‘ra bank yoki boshqa kredit tashkiloti (kreditor) qarz oluvchiga shartnomada nazarda tutilgan miqdorda va shartlarda pul mablag‘lari (kredit) berish majburiyatini oladi, qarz oluvchi esa olingan pul summasini qaytarish va uning uchun foizlar to‘lash majburiyatini oladi. Kredit shartnomasining bir turi tijorat kreditidir.

Kross-kurs – bir valyutaning ikkinchi valyutaga nisbatan ularning uchinchi valyutaga nisbatan kurslari orqali hisoblangan kursi.

Kvitansiya – pul, hujjatlar, qimmatbaho buyumlar va shu kabilarni qabul qilishda belgilangan shakldagi tilxat

Ko‘char mol-mulk (ko‘char mulk) – “ko‘chmas mulk” toifasiga kiritilishi mumkin bo‘lmagan barcha turdagi mol-mulk, ya’ni yer va u bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan mol-mulk (binolar, inshootlar va boshqalar). Ko‘char mulkka o‘zi harakatlana oladigan ashyolar (hayvonlar, avtotransport) kiradi. Pul, majburiy talab qilish huquqlari, qimmatli qog‘ozlar, qarz guvohnomalari (garov xatlari), ijro varaqalari ham ko‘char mulk hisoblanadi.

Ko‘chmas mulk (ko‘chmas mulk) – yer uchastkalari, yer osti boyliklari uchastkalari, alohida suv obyektlari va yer bilan mustahkam bog‘liq bo‘lgan barcha narsalar, ya’ni belgilangan maqsadiga nomutanosib zarar yetkazmasdan ko‘chirish mumkin bo‘lmagan obyektlar, shu jumladan o‘rmonlar, ko‘p yillik daraxtlar, binolar, inshootlar.

L

Libor – London banklari tomonidan odatda 3-6 oy muddatga beriladigan qisqa muddatli kreditlar bo‘yicha stavka. Ayrim hollarda muddat bir kechadan 5-yilgacha bo‘lishi mumkin. Xalqaro ssuda kapitallari bozorida kredit foizining hisobga olinadigan stavkalarini belgilash uchun asosiy mo‘ljal, bazaviy stavka bo‘lib xizmat qiladi.

Lizing (moliyaviy ijara) – mashinalar, asbob-uskunalar, aloqa vositalari va transport vositalari, ishlab chiqarishga mo‘ljallangan inshootlar, shuningdek, uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol tovarlarining uzoq muddatli ijarasi bo‘lib, u ijaraga beruvchiga mulk huquqini saqlab qolgan holda pul shaklida emas, balki moddiy shaklda kredit berishda ifodalanadi.

Lizing beruvchi – jalb qilingan yoki o‘z pul mablag‘lari hisobiga lizing bitimini amalga oshirish jarayonida mol-mulkni mulk qilib oladigan va uni lizing oluvchiga lizing obyektiga bo‘lgan mulk huquqi lizing oluvchiga o‘tgan yoki o‘tmagan holda muayyan haq evaziga, muayyan muddatga va muayyan shartlar asosida vaqtincha egalik qilish va foydalanishga beradigan jismoniy yoki yuridik shaxs.

Lizing oluvchi – lizing shartnomasiga muvofiq lizing obyektini muayyan haq evaziga, muayyan muddatga va muayyan shartlar asosida vaqtincha egalik qilish va foydalanishga qabul qilib olishi shart bo‘lgan jismoniy yoki yuridik shaxs. Lizing oluvchining aybi bilan lizing obyektining yo‘qolishi yoki lizing obyektining o‘z vazifalarini yo‘qotishi, agar lizing shartnomasida boshqacha tartib belgilangan bo‘lmasa, lizing oluvchini lizing shartnomasi bo‘yicha moliyaviy majburiyatlardan ozod qilmaydi.

Likvid aktivlar – bu bozor qiymatida sotiladigan va sotib olinadigan aktivlarning ma’lum bir turlari bo‘lib, banklar qisqa vaqt ichida ularni bozor qiymatida sotib olishga tayyor bo‘lgan xaridorni osongina topishlari mumkin.

Litsenziya – unda ko‘rsatilgan faoliyat turini belgilangan muddat davomida amalga oshirishga ruxsat beruvchi, shuningdek, uni amalga oshirish shartlarini belgilovchi rasmiy hujjat.

Logotip – firma (yoki mazkur firma tovarlari guruhi) to‘liq yoki qisqartirilgan nomining maxsus ishlab chiqilgan original chizmasi.

Lombard – jismoniy shaxslarga shaxsiy iste’mol uchun mo‘ljallangan ko‘char mol-mulkni (ashyoni) garovga qo‘yish tarzida garovga qisqa muddatli mikroqarzlar berish bo‘yicha faoliyatni amalga oshiruvchi yuridik shaxs.

M

Majburiy rezervlar boshqa depozit tashkilotlarining Markaziy bankdagi majburiy rezervlar hisobvarag‘idagi mablag‘laridir.

Majburiy zaxiralarning normativ hajmi - banklar tomonidan Markaziy bankka o‘tkazilishi lozim bo‘lgan majburiy zaxiralar miqdori. Majburiy zaxiralarning normativ summasi majburiy zaxiralar normasini qoplangan majburiyatlar bo‘yicha zaxiraning o‘rtacha summasiga ko‘paytirish yo‘li bilan hisoblab chiqariladi.

Makroprudensial siyosat – yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan larzalar, tizimli xatarlarning oldini olish va ularning salbiy oqibatlarini yumshatish, iqtisodiyotning barqaror ishlashini ta’minlovchi buferlarni joriy etish orqali moliya tizimi barqarorligini oshirish sifatida ta’riflanadi. Makroprudensial siyosat quyidagilar bilan tavsiflanadi: (a) uning maqsadi tizimli xatarlarni cheklash; (b) uning qo‘llanilish sohasi - alohida institutlarga emas, balki butun moliya tizimiga (shu jumladan, real va moliyaviy sektorlarning o‘zaro ta’siriga) yo‘naltirilgan siyosat; (s) birinchi navbatda tizimli xatarlar manbalariga yo‘naltirish uchun moslashtirilgan prudensial vositalardan foydalanadi.

Makroprudensial chora-tadbirlar (ingl. macroprudential policy) – umuman moliya sektori yoki uning alohida sektorlarida tizimli xatarni minimallashtirishga qaratilgan oldini olish chora-tadbirlari majmui.

Markaziy bank – bu odatda, pul emissiyasi (pul bosish), iqtisodiyotdagi pul va kreditlar miqdorini pul-kredit yoki monetar siyosat deb ataladigan siyosat orqali narxlar barqarorligini, iqtisodiy o‘sishni ta’minlash maqsadida boshqaradigan institutdir. Shuningdek, markaziy bank bank tizimining barqarorligi (tijorat banklari uchun regulyator hisoblanadi) va to‘lov tizimi uchun javobgardir.

Markaziy bankning foiz siyosati – Markaziy bank pul-kredit siyosatining bir qismi bo‘lib, uning yordamida Markaziy bank iqtisodiyotdagi moliyaviy resurslar qiymati va foiz stavkalari darajasiga, shuningdek, aholi va biznesning moliyaviy va investitsiya qarorlariga ta’sir ko‘rsatadi. Foiz siyosati prning muayyan darajasini saqlab turishga qaratilgan.

Markaziy bankning valyuta intervensiyalari -Markaziy bank tomonidan monetar oltinni sotib olish natijasida vujudga kelgan qo‘shimcha likvidlikni sterilizatsiya qilish, shuningdek milliy valyuta kursining keskin o‘zgarishini oldini olish maqsadida Markaziy bankning valyuta sotib olish va sotish orqali valyuta bozoridagi ishtiroki.

Maxfiylik va ma’lumotlarni himoya qilish xavfi - mijoz ma’lumotlarining yo‘qolishi yoki maxfiy saqlanmasligi xavfi. Shaxsiy ma’lumotlar mijoz bilmasligi mumkin bo‘lgan bir nechta manba va usullardan yaratilishi yoki to‘planishi mumkin.

Maxsus qarz olish huquqlari (SDR) – XVF tomonidan yaratiladigan va uning a’zolari o‘rtasida mavjud zaxira aktivlariga qo‘shimcha ravishda taqsimlanadigan xalqaro zaxira aktivlaridir. SDR egalari faqat XVFga a’zo davlatlarning pul-kreditni tartibga solish organlari va vakolatli egalari bo‘lgan cheklangan miqdordagi xalqaro moliya tashkilotlari hisoblanadi. SDRdagi avuarlar XVFga a’zo boshqa davlatlardan chet el valyutasi yoki boshqa zaxira aktivlarini olish uchun shartsiz huquqni ifodalaydi.

Ma’lumotlarni tekshirish – bu ma’lumotlarning to‘g‘ri va o‘rinli ekanligiga ishonch hosil qilish uchun tekshiruv yoki tozalashdan o‘tganligini tekshirish jarayoni.

Ma’lumotlarni qayta ishlash yechimlari provayderi – turli formatlarda taqdim etilgan ma’lumotlarni standartlashtirish va tahlil qilishga ixtisoslashgan platformalar.

Ma’muriy tartibga solinadigan narxlar – bozor mexanizmlari (talab va taklif) asosida shakllanadigan, aksincha hukumat idoralari, tashkilotlar va korxonalar orqali alohida turdagi mahsulotlar (tovarlar, xizmatlar)ni ma’muriy yo‘ bilan tartibga soladigan narxlar. 

Mikroqarz – qarz oluvchi - jismoniy shaxsga eng kam oylik ish haqining yuz baravaridan oshmaydigan summada to‘lovlilik, muddatlilik va qaytarish shartlari asosida beriladigan pul mablag‘lari.

Mikrokredit – qarz oluvchiga tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun eng kam ish haqining ming baravaridan oshmaydigan summada to‘lovlilik, muddatlilik va qaytarish shartlari asosida beriladigan pul mablag‘lari.

Mikrolizing – mikromoliyaviy xizmatlar ko‘rsatuvchi tashkilot tomonidan mol-mulkni sotib olish va uni lizing oluvchiga shartnomada belgilangan shartlarda haq evaziga egalik qilish va foydalanishga berishni nazarda tutuvchi xizmat.

Milliy valyutadagi pul massasi o‘z ichiga pul massasi (M1) hamda milliy valyutadagi boshqa depozitlarni oladi.

Moliya – fondlarni shakllantirish, taqsimlash va ulardan foydalanish jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlarning umumlashgani. Jamoat, korporativ va shaxsiy moliya turlari mavjud.

Moliyaviy agent – pul talabnomasidan boshqa shaxs foydasiga voz kechish evaziga moliyalashtirish bo‘yicha shartnomalar tuzish huquqi (litsenziyasi)ga ega bo‘lgan banklar va boshqa kredit hamda tijorat tashkilotlari. 

Moliyaviy barqarorlik – resurslarni qayta taqsimlashni va moliyaviy tavakkalchilikni boshqarishni ta’minlagan holdagi moliyaviy tizimning o‘z funktsiyalarini samarali bajaradigan, moliya bozorida (uning segmentlarida) haddan tashqari o‘zgaruvchanlik bo‘lmagan, hisob–kitoblarning uzluksizligi ta’minlangan, va shuningdek salbiy shoklar ta’sirini bartaraf eta oladigan va stress holatidan qayta tiklana oladigan, shuningdek, moliya tizimining favqulotda holatlarda faoliyat ko‘rsata oladigan moliya tizimining holatidir.

Moliyaviy barqarorlik kengashi (FSB) – global moliyaviy tizimni nazorat qiluvchi va tavsiyalar beruvchi xalqaro organ hisoblanadi.

Moliya bozori – qimmatli qog‘ozlar, qimmatbaho metallar, valyutalar va investitsiyalashning boshqa vositalarini qarzga olish, chiqarish, sotib olish, sotish bilan bog‘liq iqtisodiy o‘zaro munosabatlar tizimi. Moliya bozori tarkibiga fond bozori (qimmatli qog‘ozlar bozori), hosila moliyaviy vositalar bozori, pul va valyuta bozorlari, sug‘urta bozori kiradi. Moliya bozori ishtirokchilarining o‘zaro munosabatlari birja orqali yoki banklararo bozorda bo‘lgani kabi tashkilotlar o‘rtasida shartnomalar tuzish yo‘li bilan amalga oshirilishi mumkin. Moliya bozori ishtirokchilari yuridik va jismoniy shaxslarga xizmat ko‘rsatadi. Moliya bozorlari tarkibida tartibga soluvchi organlar alohida o‘rin tutadi. Rossiyada moliya bozorining asosiy regulyatori Rossiya Federatsiyasi Markaziy banki hisoblanadi.

Moliyaviy vositachi – moliyaviy bitimning ikki tomoni, masalan, tijorat banki, investitsiya banklari, o‘zaro fondlar va pensiya jamg‘armalari o‘rtasida vositachi vazifasini bajaruvchi tashkilotdir.

Moliyaviy inklyuzivlik – bu o‘z kapitali va hajmidan qat’i nazar, barcha jismoniy shaxslar va korxonalar uchun moliyaviy xizmatlarni arzon narxlarda taqdim etishga intilishdir.

Moliyaviy instrument – bu shartnoma bo‘lib, uning natijasida bir korxonada moliyaviy aktiv va boshqa korxonada moliyaviy majburiyat yoki ulushli instrument yuzaga keladi.

Moliyaviy kanallar – tartibga solinadigan banklar va kapital bozorlari kabi an’anaviy moliya tizimidan tashqarida paydo bo‘lgan jarayonlar va vositalar.

Moliyaviy ombudsman – bu odatda hukumat tomonidan tayinlanadigan mansabdor shaxs bo‘lib, u moliyaviy muassasalar ustidan shikoyatlarni (odatda xususiy shaxslar tomonidan berilgan) tekshiradi va yuzaga kelgan nizolar yoki muammolarni hal qilishga harakat qiladi.

Moliyaviy savodxonlik – to‘g‘ri moliyaviy qarorlarni qabul qilish, shuningdek shaxsiy moliyaviy barqarorlikka erishish uchun zarur bo‘lgan moliyaviy bilim, ko‘nikma, munosabat va hatti-harakatlarning jamlanmasi. 

Moliya tizimi – turli xil moliyaviy vositalar yordamida davlat, tashkilotlari va aholining mablag‘larini shakllantirish va ulardan foydalanishni ta’minlaydigan moliyaviy tashkilotlar va moliya bozorlari majmui. Bunda, moliyaviy institutlar (bozorlar va moliyaviy tashkilotlar) cheklangan moliyaviy resurslarni bir xo‘jalik yurituvchi subyektlaridan boshqalariga qayta taqsimlaydilar.

Moliyaviy firibgarlik – noqonuniy boyitish maqsadida aldash, ishonchni suiiste’mol qilish va boshqa manipulyasiyalar orqali moliya bozorida noqonuniy harakatlarni sodir yetish.

Moliyaviy xavfsizlik – ish joyini yo‘qotish, kasallik yoki avariya kabi kutilmagan holatlar tufayli daromad yo‘qotilganda naqd pul va boshqa qimmatliklar zaxirasi. Moliyaviy xavfsizlik aniq maqsadi barcha sharoitda hayot maqbul standarti saqlab qolish uchun yordam berish. Uning hajmi oila yoki fuqaroning imkoniyatlari bilan belgilanadi. Odatda, bu maqsadlar uchun kamida 3-6 oylik daromad miqdori bo‘lishi tavsiya yetiladi. Havo yostiqchasining shakllanishi ish haqi yoki boshqa manbalar shaklida olingan daromadlardan pul mablag‘larini muntazam kechiktirish bilan bog‘liq.

Moliyaviy xizmatlar – bank operatsiyalari va bitimlarini amalga oshirish, sug‘urta xizmatlari va qimmatli qog‘ozlar bozorida xizmatlar ko‘rsatish, moliyaviy ijara shartnomalarini hamda pul mablag‘larini yoki qimmatli qog‘ozlarni ishonchli boshqarish bo‘yicha shartnomalarni tuzish, shuningdek moliyaviy tusdagi boshqa xizmatlar.

Monetar siyosat – davlatning mamlakat iqtisodiy va moliyaviy barqarorligini saqlashga qaratilgan siyosati (milliy valyuta kursini ushlab turish, iqtisodiy ko‘rsatkichlarning o‘sishi, aholini ish bilan ta’minlash va boshqalar).

Monetar bo‘lmagan oltin – monetary oltindan tashqari barcha oltinni o‘z ichiga oladi (pul-kreditni tartibga soluvchi organlarga tegishli bo‘lgan va zaxira aktivlari sifatida saqlanadigan oltin quymalari). Tarkibida oltin bo‘lgan zargarlik buyumlari, qismlari va shu kabilar kiritilmaydi - ular tovarlar eksporti va importi tarkibida aks ettiriladi.

Monetar oltin – pul-kreditni tartibga solish organlariga (yoki pul-kreditni tartibga solish organlari haqiqiy nazoratni amalga oshiradigan boshqa subyektlarga) tegishli bo‘lgan va ular tomonidan zaxira aktivi sifatida saqlanadigan oltin.

Muomaladagi naqd pullar (bank tizimidan tashqari) – Markaziy bank tomonidan muomalaga chiqarilgan naqd pullarni o‘z ichiga oladi, Markaziy bank va tijorat banklari kassalaridagi milliy valyutadagi naqd pullar bundan mustasno.

Muomaladagi naqd pullar (M0) Markaziy bank tomonidan muomalaga chiqarilgan naqd pullarni (Markaziy bank va tijorat banklari kassalaridagi naqd pullardan tashqari) o‘z ichiga oladi.

N

Narx – tovar qiymatining puldagi ifodasi.

Narx shakllanishi – tovarlar narxi va umuman narxlar tizimining shakllanish jarayoni. Erkin bozorda narxning shakllanish jarayoni stixiyali kechadi, narxlar raqobat sharoitida talab va taklif ta’sirida shakllanadi.

Nomarkazlashtirish – tashkilot yoki hukumat ustidan nazoratni bir joydan bir nechta kichikroq joylarga o‘tkazish.

Norezident – boshqa mamlakatda ro‘yxatga olingan yuridik shaxs; boshqa mamlakatda doimiy yashaydigan jismoniy shaxs; xorijiy davlatlarning qonun hujjatlariga muvofiq tashkil etilgan yuridik shaxs bo‘lmagan korxona va tashkilotlar; mamlakatda joylashgan chet el diplomatik va boshqa rasmiy vakolatxonalari, shuningdek xalqaro tashkilotlar, ularning filiallari va vakolatxonalari.

Naqd bo‘lmagan pul mablag‘lari – hisoblarning u yoki boshqa ko‘rinishida saqlanadigan va hisob-kitoblar uchun ishlatiladigan pul mablag‘lari summasi.

О

Obligatsiyalar – obligatsiya egasining obligatsiyaning nominal qiymatini yoki boshqa mulkiy ekvivalentini nazarda tutilgan muddatda olish, obligatsiyaning nominal qiymatidan qat’iy belgilangan foiz olish huquqini yoxud mulkiy huquqlarni tasdiqlovchi qimmatli qog‘oz.

Offshor hudud – yuridik shaxslarning faoliyat ko‘rsatishi uchun imtiyozli soliq, bojxona va boshqa shart-sharoitlarni taqdim etuvchi mamlakatlar va hududlar. Ularda egalari norezidentlar bo‘lgan offshor kompaniyalar tashkil etiladi va faoliyat ko‘rsatadi. Bunday zonalarda ro‘yxatdan o‘tgan xorijiy kompaniyalar odatda faqat ro‘yxatdan o‘tkazish yig‘imini to‘laydilar.

Omonat – daromadlar jismoniy shaxslar, depozitlar yuridik shaxslar tomonidan saqlash va daromad olish maqsadida bankning maxsus hisobvaraqlarida qo‘yiladigan milliy yoki horijiy valyutadagi pul mablag‘lari. Mijoz va bank o‘rtasida tuzilgan omonat shartnomasiga muvofiq har qanday omonat turi (muddatli va talab qilib olunguncha) uchun foizlar to‘lanishi ta’minlanadi. Omonatlar bo‘yicha xizmat ko‘rsatish O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining tegishli lisenziyasiga ega bo‘lgan, banklardagi jismoniy shaxslarning omonatlarini majburiy sug‘urta qilish tizimida ishtirok etgan, Fuqarolarning omonatlarini kafolatlash jamg‘armasida ro‘yxatdan o‘tgan banklar tomonidan amalga oshiriladi. Shu bilan, omonatlarning saqlanishi nafaqat bankning o‘zi, balki davlat tomonidan depozitlarni kafolatlash tizimi orqali ham kafolatlanadi. 

Omonat daftarchasi – umumiy qoidaga ko‘ra, fuqaro bilan bank omonati shartnomasi tuzilganligini va uning omonat bo‘yicha hisobvarag‘iga pul mablag‘lari kiritilganligini tasdiqlovchi hujjat. Bank omonati shartnomasida egasining nomi yozilgan omonat daftarchasi yoki ko‘rsatuvchi nomiga omonat daftarchasi berish nazarda tutilishi mumkin (ko‘rsatuvchi nomi yozilgan omonat daftarchasi qimmatli qog‘oz hisoblanadi).

Onlayn mahalla – respublikaning har bir tumanida ish boshlagan hokim yordamchilari faoliyatini samarali tashkil etish uchun ishlab chiqilgan tizim bo‘lib, ishsiz fuqarolarni ishga joylashtirish, o‘qitish, ularga turli subsidiya va imtiyozli kreditlar ajratishda foydalaniladi.

Onlayn to‘lovlar – naqd pulsiz internet yoki mobil ilova orqali tovarlar yoki xizmatlar uchun to‘lov qilish imkoniyati. Ushbu operatsiya veb-saytda yoki mobil to‘lov ilovasida, hisob yoki bank kartasi biriktirilgan bo‘lsa, amalga oshiriladi.

Overdraft – mijozning hisobvarag‘idagi qoldiqdan ortiqcha mablag‘larni hisobdan chiqarish orqali amalga oshiriladigan qisqa muddatli kredit shakli. Natijada debet qoldig‘i hosil bo‘ladi. Banklar tomonidan eng ishonchli mijozlarga shartnomalar bo‘yicha taqdim etiladi, ularda quyidagilar belgilanadi: overdraftning eng yuqori summasi, taqdim etish shartlari va to‘lash tartibi.

Overdraft limiti – bank mijozining hisobvarag‘ida o‘z mablag‘lari yetarli bo‘lmagan taqdirda tasarruf etishi mumkin bo‘lgan summa. Muayyan shaxs uchun uning kartasi orqali o‘tadigan mablag‘lar miqdori, kredit tarixi va boshqa ba’zi omillarga qarab hisoblanadi.

P

PIN-kod – to‘lov bank kartasi egasiga operatsiyalarda uning shaxsini aniqlash uchun beriladigan raqamli kod (masalan, telefon orqali yoki avtomat kassa mashinasi orqali).

Plastik kartochka – bu umumiy atama bo‘lib, ko‘pincha barcha turdagi to‘lov kartalarini belgilash uchun ishlatiladi.

Pretexting (ingl. pretexting) – hujum, bunda jinoyatchi o‘zini boshqa odam deb tanishtiradi va oldindan tayyorlangan ssenariy bo‘yicha maxfiy ma’lumotlarni bilib oladi. Firibgar gumon tug‘dirmaslik uchun jabrlanuvchining shaxsiy ma’lumotlari: tug‘ilgan kuni, STIR, pasport raqami yoki hisob raqamining so‘nggi raqamlariga oldindan egalik qiladi. Odatda telefon yoki elektron pochta orqali amalga oshiriladi.

Profitsit – byudjet daromadlarining uning xarajatlaridan oshib ketishi. Uy xo‘jaligi iqtisodiyotida profitsit barcha joriy ehtiyojlar qondirilgandan so‘ng ortiqcha pul mablag‘lari qolishini anglatadi. Moliyaviy savodli fuqaro bunday ortiqcha mablag‘larni investitsiyaga yo‘naltiradi, omonat ochadi yoki sug‘urta kompaniyalarining jamg‘arma mahsulotlarini sotib oladi.

Prudensial nazorat – bank faoliyatining o‘ziga xos tavakkalchiliklarining oldini olish va ularni kamaytirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan banklar faoliyati ustidan amalga oshiriladigan nazorat.

Pul bazasi – Markaziy bankdan tashqarida muoamalaga chiqarilgan barcha naqd pullarni, boshqa depozit tashkilotlarining Markaziy bankdagi vakillik va majburiy zaxira hisobvaraqlaridagi mablag‘larni hamda boshqa sektorlarning Markaziy bankdagi depozitlaridagi mablag‘larini o‘z ichiga oladi.

Pul belgilari ekspertizasi – pul biletlari va metall tangalarning haqiqiyligi va to‘lovga yaroqliligini tekshirish.

Pul-kredit siyosatining transmission (uzatish) kanallari – pul-kredit siyosati sohasidagi qarorlarning narxlar dinamikasiga va umuman iqtisodiyotga ta’sir ko‘rsatish kanallari. Markaziy bankning foiz stavkasi va uning kelajakdagi trayektoriyasini saqlab qolish yoki o‘zgartirish to‘g‘risidagi signalining moliya bozori segmentlaridan iqtisodiyotning real sektoriga va natijada inflyatsiyaga bosqichma-bosqich tarqalish jarayoni. Foiz stavkasi darajasining o‘zgarishi iqtisodiyotga quyidagi asosiy kanallar orqali uzatiladi: foiz, kredit, valyuta, aktivlar narxi va kutilmalar.

Pul oqimi – muomaladagi naqd pullar va banklar hisobvaraqlaridagi depozit mablag‘larining yig‘indisi. Pul massasini tahlil qilish maqsadida likvidlik darajasiga qarab turli xil pul agregatlari hisoblanadi: M0 – muomaladagi naqd pullar; M1 – M0 + milliy valyutadagi talab qilib olinadigan depozitlar; M2 – M1 + muddatli, jamg‘arma va milliy valyutadagi boshqa depozitlar + xorijiy valyutadagi depozitlar.

Pul oqimi (M1) muomaladagi naqd pullar va milliy valyutadagi talab qilib olinguncha depozitlarni ifodalaydi.

Pul–kredit siyosati – ichki bozorda narxlar barqarorligini ta’minlash maqsadida olib borilayotgan makroiqtisodiy siyosatning bir qismi. Pul–kredit siyosati pul–kredit instrumentlaridan foydalanish orqali bank tizimidagi likvidlik hajmini, foiz stavkalari va boshqa monetar ko‘rsatkichlarni belgilangan darajada ushlab turish uchun amalga oshiriladi.

Pul muomalasi - pul mablag‘larining naqd va naqd bo‘lmagan shaklidagi aylanmasi bo‘lib, u tovar, shuningdek to‘lovlar va hisob-kitoblar aylanmasini ta’minlaydi. 

Pul o‘tkazmasi – bank  va pochta xizmatlari, pul o‘tkazmasi tizimlari, shuningdek onlayn-xizmatlari yordamida bir shaxsdan boshqa bir shaxsga yuboriladigan pul jo‘natmasi.

Q

Qayta moliyalash – Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga ular o‘z resurslarini tugatgan va ularni boshqa manbalardan (masalan, banklararo kredit bozorida yoki qimmatli qog‘ozlar bozorida) to‘ldirish imkoniyatiga ega bo‘lmagan hollarda o‘zlari uchun maqbul shartlarda qarz berish.

Qarz mablag‘lari – qarz mablag‘lari firmaning xususiy shaxslar va/yoki institutsional investorlarga qarz vositalarini sotish orqali aylanma mablag‘lar yoki kapital xarajatlar uchun mablag‘ to‘plashida yuzaga keladi.

Qarz olishning maxsus huquqlari – XVF tomonidan tashkil etilgan va XVF tomonidan a’zolarga rasmiy zaxiralarni saqlash uchun ajratiladigan xalqaro zaxira aktivlari.

Qimmatli qog‘oz – uning egasining muayyan mulkka bo‘lgan huquqini tasdiqlovchi hujjat. Aksiya, obligatsiya, chek va qonun hujjatlarida e’tirof etilgan boshqa qimmatli qog‘ozlar qimmatli qog‘ozlardir. Agar qimmatli qog‘ozlar chiqarilishlar tarzida joylashtirilsa va bitta chiqarilish doirasida teng huquqlarga ega bo‘lsa, ular emission, ularni chiqargan shaxs esa emitent deb ataladi. Emissiyaviy qimmatli qog‘ozlarga aksiyalar va obligatsiyalar misol bo‘la oladi. Emissiyaviy qimmatli qog‘ozlarni chiqarish odatda hal qiladigan eng muhim vazifa biznesni tashkil etish yoki rivojlantirish uchun kapitalni jalb qilishdir.

Qimmatli qog‘ozlar bozori – bu moliyaviy bozorlarning bir turi bo‘lib, unda qimmatli qog‘ozlar savdosi amalga oshiriladi. Bu yerda tadbirkorlar, investorlar va chayqovchilar o‘rtasida qimmatli qog‘ozlar (aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa moliyaviy vositalar) oldi-sotdisi bo‘yicha bitimlar tuziladi.

Qisqa muddatli majburiyatlar – banklarning 1 yilgacha bo‘lgan muddatli majburiyatlari.

Qo‘shilgan qiymat solig‘i – ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida yaratilgan va sotilgan tovarlar, ishlar va xizmatlar qiymati bilan ishlab chiqarish va muomala xarajatlariga kiritilgan moddiy xarajatlar qiymati o‘rtasidagi farq sifatida aniqlanadigan qo‘shilgan qiymatning bir qismini byudjetga olib qo‘yish shakli.

R

Raqamli banking – bu bank xizmatlarini raqamli formatda, odatda Internet yoki mobil telefon orqali taqdim etishdir.

Raqamli hamyonlar – bu foydalanuvchilarga elektron tranzaksiyalarni amalga oshirish imkonini beruvchi mablag‘larning elektron ombori.

Raqamli transformatsiya – odatda  qo‘lda yoki qog‘ozda bajariladigan operatsion jarayonlarni raqamlashtirish jarayoniga yoki raqamli tizim atrofida mavjud bo‘lgan qo‘lda bajariladigan jarayonlarni qayta qurishga tegishli bo‘ladi.

Real samarali ayirboshlash kursi (ingliz. Real effective exchange rate) – mamlakatning asosiy savdo hamkorlari mahsulotlariga nisbatan mahalliy tovarlarning narx raqobatbardoshligi o‘zgarishining ko‘rsatkichi bo‘lgan hisob-kitob valyuta kursi. Real samarali almashuv kursining iqtisodiy mazmuni almashuv kursining savdo hamkor mamlakatlardagi inflyatsiya darajasiga moslashtirilgan o‘zgarishini aks ettirishdan iborat.

Regulyativ kapital – bank faoliyatini tartibga solish va prudensial normativlar hisob-kitobini amalga oshirish maqsadida hisob-kitob yo‘li bilan aniqlanadigan bank kapitali.

REPO operatsiyalari – tijorat banklari tomonidan qisqa muddatli qarzlarni qaytarib sotib olish to‘g‘risidagi bitim asosida davlat qimmatli qog‘ozlarini Markaziy bankka sotish operatsiyalari yoki pul massasi va bank zaxiralarini boshqarish maqsadida Markaziy bankning qimmatli qog‘ozlarini tijorat banklariga sotish operatsiyalari (ushbu holatda davlat qimmatli qog‘ozlari garov ta’minoti sifatida ishtirok etadi).

Revalvatsiya – milliy valyuta kursining chet el valyutasiga nisbatan ko‘tarilishi.

Rezident – muayyan mamlakatda ro‘yxatga olingan, milliy qonunchilik to‘liq tatbiq etiladigan yuridik yoki jismoniy shaxs.

S

SPOT bitimi – naqd tovarni darhol topshirish sharti bilan oldi-sotdi birja bitimi; Valyuta operatsiyalari sohasida - naqd valyuta bitimi bo‘lib, bunda to‘lov bitim tuzilgan sanani hisobga olmagan holda ikkinchi ish kunida amalga oshiriladi. Vaqtdagi bu farq xalqaro amaliyotda belgilangan bo‘lib, tuzilgan bitimni banklarda rasmiylashtirish zarurati bilan bog‘liq (dastlabki hujjatlarni yozib berish, to‘lov va xabarnoma telegrammalarini tayyorlash va h.k.).

SVOP – milliy valyutani ma’lum muddatdan so‘ng qayta almashtirish majburiyati bilan chet el valyutasiga almashtirish bo‘yicha operatsiyalar; odatda markaziy banklar o‘rtasida amalga oshiriladi; chet el valyutasini keyinchalik sotish kafolati bilan vaqtincha sotib olish; Qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha bir vaqtdagi ayirboshlash operatsiyasi

Smeta – byudjet huquqida byudjet tashkilotlari (muassasalari) ta’minoti uchun nazarda tutilgan mablag‘lar hajmi, maqsadli yo‘nalishi va choraklar bo‘yicha taqsimlanishini belgilovchi moliyaviy-reja hujjati; fuqarolik huquqida bo‘lajak pul xarajatlari (xarajatlari) ning batafsil rejasi (hisob-kitobi).

Smishing (Ingliz SMiShing – “SMS” va “fishing” so‘zlaridan) – SMS orqali fishing turi. Firibgarlar jabrlanuvchiga fishing saytining havolasini o‘z ichiga olgan SMS-xabar yuboradi. Variant sifatida jabrlanuvchiga javob SMS-xabarda to‘lov rekvizitlari yoki Internet tarmog‘idagi axborot-to‘lov resurslariga kirishning shaxsiy parametrlariga taalluqli maxfiy axborotni yuborish taklif etiladi.

Sof daromad – olinganidan keyingi majburiy to‘lovlar (soliqlar, bank krediti uchun foizlarni qaytarish va h.k.) chegirib tashlangan daromad.

Sof kreditor – aktivlari majburiyatlaridan ortiq bo‘lgan iqtisodiy subyekt.

Sof ochiq valyuta pozitsiyasi – tijorat bankining chet el valyutasidagi talablari summasi bilan uning chet el valyutasidagi majburiyatlari summasi o‘rtasidagi farq.

Sof qarz oluvchi – majburiyatlari aktivlaridan ko‘proq bo‘lgan iqtisodiy subyekt.

Soliq to‘lovchining identifikatsiya raqami (STIR) – soliq organi tomonidan beriladigan yuridik yoki jismoniy shaxsning ro‘yxatdan o‘tkazish raqami. STIR barcha to‘lov hujjatlari, deklaratsiyalar, shartnomalar va boshqalarda ko‘rsatilishi shart.

Soxtalashtirish (qalbakilashtirish) - mahsulot, savdo belgisi va shu kabilarni soxtalashtirish, qasddan qalbakilashtirish; mahsulotning tashqi ko‘rinishini saqlagan holda mahsulot sifatini qasddan yomonlashtirish. 

Ssuda – pul yoki moddiy boyliklarni qarz shartnomasining bir ishtirokchisi tomonidan boshqa ishtirokchiga qaytarish sharti bilan va, odatda, foiz to‘lash sharti bilan berish.

Stress-testlash (ingl. stress testing) – moliyaviy tashkilotlar, alohida sektorlar, bozorlar yoki umuman moliyaviy tizimning xatarlarini tahlil qilish va ularning favqulodda, ammo ehtimoliy shoklarni amalga oshirishga chidamliligini baholash usuli.

Subsidiya (lot. subsidium - yordam, qo‘llab-quvvatlash) – davlat yoki mahalliy byudjet hisobidan beriladigan to‘lovlar, shuningdek, yuridik va jismoniy shaxslar, mahalliy hokimiyat organlari, boshqa davlatlar uchun maxsus jamg‘armalardan to‘lovlar. Subsidiya muayyan tarmoqlarni rivojlantirish va rag‘batlantirish uchun davlat tomonidan beg‘araz asosda ajratiladi. Biroq ajratilgan subsidiya maqsadsiz sarflanganligi aniqlansa, davlat uni qonunga muvofiq qaytarib olishi mumkin.

Sug‘urta – sug‘urta hodisasi (turli xildagi yo‘qotishlar, noxush hodisalar tufayli yetkazilgan zarar) yuz berganda yuridik yoki jismoniy shaxslarning manfaatlarini ular to‘laydigan sug‘urta mukofotlaridan shakllantiriladigan pul fondlari hisobidan sug‘urta shartnomasiga muvofiq ularga sug‘urta tovoni (sug‘urta puli) to‘lash yo‘li bilan himoya qilish.

Т

Tarkibiy (tarmoqlararo) tizimli risk – bu moliyaviy tizimdagi umumiy risklar va o‘zaro bog‘liqliklar natijasida yuzaga keladigan risk bo‘lib, moliyaviy muassasalarning umumiy risklarga ta’sirchanligini oshiradi, ularni to‘lovga qobiliyatsizlik holatiga olib keladi.

Tashqi savdo aylanmasi - oy, chorak, yil kabi ma’lum bir muddat davomida mamlakat, mamlakatlar guruhi yoki ma’muriy-hududiy tuzilmalarning (viloyatlarning) tashqi savdo hajmini aks ettiruvchi pul bilan o‘lchanadigan iqtisodiy ko‘rsatkich. U eksport va import qiymatlarining yig‘indisiga teng.

Ta’sischilar – aksiyadorlik jamiyati, jamg‘arma, birlashma, birja va h.k.

Tegishli va to‘g‘ri baholash – bu moliya sohasidagi ishbilarmonlik faoliyatining bozor amaliyoti va halollikning yuqori standartlariga muvofiq amalga oshirilishini ta’minlashga imkon beradigan moliya mutaxassislarining halolligi, malakasi va qobiliyati, shuningdek, moliyaviy barqarorligini baholashdir.

Tender – tovarlar va xizmatlarni xarid qilish bo‘yicha tanlov savdolarini o‘tkazishning tanlov shakli bo‘lib, talabgorlar tomonidan taqdim etilgan tanlov takliflarining tanlov hujjatlarida ko‘rsatilgan mezonlarga muvofiqligi nuqtai nazaridan musobaqa hisoblanadi.

Terminal – bank sohasida bu bank kartasi egasiga to‘lov operatsiyalarini amalga oshirish va amalga oshirilgan operatsiyalar bo‘yicha sliplarni shakllantirish imkonini beruvchi qurilma (statsionar yoki mobil).1 Birja faoliyatida bu birja a’zosida mavjud bo‘lgan va birja savdolarining elektron tizimiga ulangan maxsus dasturiy ta’minotga ega bo‘lgan kompyuter.

Tijorat banklarining majburiy zaxiralari – kredit tashkilotlarining ular tomonidan markaziy bankdagi vakillik hisobvarag‘ida majburiy zaxira sifatida saqlanishi lozim bo‘lgan mablag‘lari. Majburiy zaxiralash tizimi banklarning joylashtirilgan depozitlar bo‘yicha majburiyatlarini ta’minlash, shuningdek, muomaladagi pul massasi hajmini tartibga solish maqsadida joriy etilmoqda.

Tizimli tavakkalchilik – bu butun moliyaviy tizimning yoki butun moliyaviy bozorning inqirozga uchrash xavfi bo‘lib, biron-bir ishtirokchi bilan bog‘liq tavakkalchilikdan farq qiladi.

Tranzaksiya – amalga oshirish jarayonida ma’lum miqdordagi pul mablag‘larini bir hisobvaraqdan boshqasiga o‘tkazish bilan yakunlangan bank operatsiyasi.

Transchegaraviy pul o‘tkazmalari - xalqaro pul o‘tkazmalari tizimlari orqali mamlakatga yoki mamlakatdan pul mablag‘larini o‘tkazish.

To‘lov balansi – ma’lum  bir vaqt oralig‘ida rezidentlar va norezidentlar o‘rtasidagi barcha iqtisodiy operatsiyalar aks ettirilgan statistik hisobot.

U

Uzoq muddatli pullar – iqtisodiyot va moliya sohasida uzoq muddatli (bir yildan ortiq) qarzlar (investitsiyalar) yoki uzoq muddatli kreditlarni tavsiflash uchun ishlatiladigan ibora.

V

Vakillik hisobvarag‘i – bu bank muassasasi tomonidan depozitlarni qabul qilish, to‘lovlarni amalga oshirish yoki boshqa moliya muassasasining boshqa bank operatsiyalarini amalga oshirish uchun ochilgan hisobvaraq (“nostro” yoki “vastro” hisobvarag‘i deb ataladi).

Vakillik hisobvaraqlaridagi mablag‘lar – boshqa depozit tashkilotlarining Markaziy bankdagi vakillik hisobvaraqlaridagi qoldiq mablag‘lari.

Valyuta – turli davlatlar pul birligining umumiy nomi. Valyuta u yoki bu mamlakatning ichki hududida qabul qilingan milliy valyuta, boshqa mamlakat tomonidan chiqarilgan chet el valyutasi va bir necha mamlakatlar tomonidan qabul qilingan kollektiv valyuta (masalan, yevro) bo‘lishi mumkin. Milliy valyuta mamlakat hududida to‘lovlarning qonuniy manbai bo‘lib, uning haqiqiyligi hukumat tomonidan himoya qilinadi. O‘zbekiston Respublikasining milliy valyutasi - so‘m. Boshqa davlat valyutasiga ayirboshlash imkoniyatiga qarab, valyuta erkin ayirboshlanadigan, qisman ayirboshlanadigan va ayirboshlanmaydigan valyutalarga bo‘linadi. 

Valyuta ayirboshlash shoxobchasi – vakolatli tijorat bankining jismoniy shaxslar hisobidan naqd chet el valyutasini sotib olish va sotish bo‘yicha valyuta ayirboshlash operatsiyalarini, shuningdek inkassoga va chet el valyutasidagi pul belgilarini ekspertizadan o‘tkazishga qabul qilishni amalga oshiruvchi tarkibiy bo‘linmasi.

Valyuta siyosati - Markaziy bank tomonidan iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, to‘lov balansini boshqarish, ishsizlikni kamaytirish va inflyatsiyaning milliy valyutaga, valyuta kursiga, valyuta operatsiyalariga ta’sirini pasaytirish maqsadida olib boriladigan chora-tadbirlar. 

Valyuta zaxiralari – hukumatning to‘lovlilik qobiliyatini belgilovchi konvertasiya qilinadigan valyutadagi hukumat zaxiralari va fondlari.

Valyutalash sanasi – valyuta operatsiyalari bo‘yicha bitim shartlarini bajarish sanasi. Naqd pulsiz konversion operatsiyalar uchun valyutalash sanasi sotib olingan valyutani olish va sotilgan valyutani bitim kontragentiga yetkazib berish tarzida pul mablag‘lari real ayirboshlangan kalendar sanani anglatadi. Kredit-depozit operatsiyalari bo‘yicha valyutalashtirish sanasi bo‘lib kredit berilgan sana, ya’ni qarz oluvchining hisobvarag‘iga mablag‘lar kelib tushgan sana hisoblanadi. Depozit bo‘yicha asosiy summa va u bo‘yicha foizlar kreditorning hisobvarag‘iga qaytarilgan sana esa depozitning tugash sanasi (maturity date) hisoblanadi.

Valyuta operatsiyalari – valyuta qimmatliklariga bo‘lgan mulk huquqining va boshqa huquqlarning o‘tishi bilan bog‘liq operatsiyalar, valyuta qimmatliklaridan to‘lov vositasi sifatida foydalanish, valyuta qimmatliklarini O‘zbekiston Respublikasiga olib kirish, jo‘natish va o‘tkazish, shuningdek O‘zbekiston Respublikasidan olib chiqish, jo‘natish va o‘tkazish, rezidentlar va norezidentlar o‘rtasida O‘zbekiston Respublikasi valyutasidagi operatsiyalar. 

Valyuta qimmatliklari - chet el valyutasi, nominali chet el valyutasida ifodalangan qimmatli qog‘ozlar va to‘lov hujjatlari, norezidentlar tomonidan chiqarilgan, nominalga ega bo‘lmagan qimmatli qog‘ozlar, sof quyma oltin. 

Valyutani nazorat qilish – valyutani nazorat qiluvchi organlarning valyutani tartibga solish to‘g‘risidagi qonun hujjatlari talablariga rezidentlar va norezidentlar tomonidan rioya etilishini ta’minlashga qaratilgan faoliyati

Valyuta inqirozi – valyuta bozoridagi almashuv kurslarining keskin tebranishlari, mamlakat valyuta zaxirasining tugab borishi va to‘lov balansining muvozanatlashmaganligi bilan namoyon bo‘ladigan keskin vaziyatlar bilan bir qatorda valyuta–kredit sohasidagi nomutanosibliklarning ortib borishi.

Valyuta kursi –bir mamlakatning boshqa bir mamlakat pul birligida aks etgan pul birligining qiymati / chet el valyutasining O‘zbekiston Respublikasi valyutasiga nisbatan kursi. 

Valyuta bozori – valyuta oldi-sotdisi operatsiyalari jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar. Valyuta bozori operatsiyalari faqat bu bilan cheklanmay, turli xil moliyaviy vositalardan foydalangan holda, valyuta narxini kelishuv paytida belgilab, kelajakda valyuta yetkazib berishni nazarda tutish kabi murakkab operatsiyalarni ham o‘z ichiga oladi. O‘zbekistonda chet el valyutasi oldi-sotdi operatsiyalari faqat vakolatli banklar orqali amalga oshiriladi va O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan nazorat qilinadi. Omma orasida valyuta bozori operatsiyalarida ishtirok etishning eng keng tarqalgan usuli bu ayirboshlash shohobchalarida valyuta ayirboshlash operatsiyalaridir. 

Valyutaning o‘zgarib turuvchi kursi – milliy valyutaning chet el valyutasiga nisbatan kursi talab va taklifdan kelib chiqqan holda belgilanadigan mexanizmning o‘rnatilishi.

Vaqt tafovuti (lag) – bir iqtisodiy hodisani unga bog‘liq bo‘lgan boshqa iqtisodiy hodisaga ma’lum vaqt kechikish bilan ta’sir qilish ko‘rsatkichi; ikkita bog‘liq hodisa yoki hodisalarning yuzaga kelishi o‘rtasidagi oraliq vaqt.

Veksel – veksel beruvchining yoxud vekselda ko‘rsatilgan boshqa to‘lovchining vekselda nazarda tutilgan muddat kelganda veksel’ egasiga muayyan summani to‘lashga doir qat’iy majburiyatini tasdiqlovchi noemissiyaviy qimmatli qog‘oz. Vekselning oddiy va transfer kabi ikki xil turi mavjud.

Vishing (inglizcha vishing, Voice phishing so‘zidan) - firibgarlik usuli bo‘lib, bunda jinoyatchilar telefon aloqasidan foydalanib va ma’lum bir rolni (bank xodimi, xaridor va boshqalar) o‘ynagan holda, turli bahonalar bilan to‘lov kartasi egasidan maxfiy ma’lumotlarni olishadi yoki o‘zlarining karta hisobvarag‘i/to‘lov kartasi bilan ma’lum harakatlarni amalga oshirishga undashadi.

X

Xalqaro investitsiya pozitsiyasi (XIP) – makroiqtisodiy tushuncha bo‘lib, mamlakatning norezidentlar oldidagi moliyaviy aktivlari va majburiyatlarining umumiy hajmi va tarkibini bildiradi.

Xalqaro zaxiralar – pul-kreditni tartibga soluvchi organlarning erkin tasarrufida bo‘lgan va ular tomonidan to‘lov balansini moliyalashtirishga bo‘lgan ehtiyojlarni qondirish, valyuta kursiga ta’sir ko‘rsatish uchun valyuta bozorlarida intervensiyalar o‘tkazish va boshqa tegishli maqsadlarda (valyuta va iqtisodiyotga ishonchni saqlash, shuningdek, xorijiy qarz olish uchun asos sifatida) nazorat qilinadigan tashqi aktivlardir.

XVF1dagi zaxira pozitsiyasi – bu “zaxira transhi” miqdori, ya’ni a’zo davlat XVFdan qisqa ogohlantirish bilan olishi mumkin bo‘lgan xorijiy valyuta miqdori (shu jumladan SDR).

Xulq-atvor xavfi – bu noto‘g‘ri xatti-harakatlar salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan imkoniyat, shuningdek, bunga yordam beradigan madaniy omillar.

Sh

Shartnoma – ikki yoki bir necha shaxsning fuqarolik huquqlari va burchlarini vujudga keltirish, o‘zgartirish yoki bekor qilish haqidagi kelishuvi.

Shaxsiy moliya – uy xo‘jaligi a’zolarining hayot faoliyatini ta’minlash uchun pul mablag‘larini olish va ulardan foydalanish bo‘yicha munosabatlar majmui.

Shaxsiy sug‘urta shartnomasi – mazkur shartnoma bo‘yicha bir taraf (sug‘urtalovchi) boshqa taraf (sug‘urta qildiruvchi) to‘laydigan, shartnomada shartlashilgan haq (sug‘urta mukofoti) evaziga sug‘urta qildiruvchining o‘zining yoxud shartnomada ko‘rsatilgan boshqa fuqaro (sug‘urtalangan shaxs)ning hayoti yoki sog‘lig‘iga zarar yetkazilgan, u muayyan yoshga to‘lgan yoki uning hayotida shartnomada nazarda tutilgan boshqa voqea (sug‘urta hodisasi) yuz bergan hollarda shartnomada shartlashilgan pulni (sug‘urta pulini) bir yo‘la yoki vaqti-vaqti bilan to‘lab turish majburiyatini oladi.

Y

Yalpi ichki mahsulot deflyatori – ma’lum bir davr mobaynida mamlakat hududida ishlab chiqarilgan va iste’mol qilingan tovar va xizmatlar narxlarining umumiy darajasini o‘zgarishi.

Yevroobligatsiya – bu o‘zi chiqarilgan mamlakat yoki bozor valyutasidan farq qiladigan valyutada chiqarilgan obligatsiya.

Yevropa Bank Boshqaruvi (EBA) – Yevropa Ittifoqining mustaqil organi bo‘lib, butun Yevropa bank sektorida samarali va izchil prudensial tartibga solish va nazoratni ta’minlash ustida ish olib boradi.

Yuridik shaxs - o‘z faoliyatining asosiy maqsadi sifatida foyda olishni ko‘zlaydigan tashkilot (tijoratchi tashkilot) yoki foyda ko‘rishni asosiy maqsad sifatida qo‘ymaydigan tashkilot (notijorat tashkilot). 

O‘

O‘zbekiston banklar uyushmasi - maqsadi O‘zbekiston bank hamjamiyati manfaatlarini ifoda etish bo‘lgan nodavlat tashkilot. Mamlakat tijorat banklarining qonuniy manfaatlari va huquqlarini himoya qilish hamda ularga har tomonlama yordam ko‘rsatish maqsadida tijorat banklarining ixtiyoriy birlashishi.

O‘zbekiston Respublikasining g‘azna majburiyatlari - ularning egalari tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjetiga pul mablag‘lari kiritilganligini tasdiqlovchi va ushbu qimmatli qog‘ozlarga egalik qilishning butun muddati mobaynida qat’iy belgilangan daromad olish huquqini beruvchi emissiyaviy qimmatli qog‘ozlar. Chiqarish va joylashtirish to‘g‘risidagi axborot O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Markaziy bankining veb-saytlarida e’lon qilinadi.

O‘rtalashtirish koeffitsiyenti – qiymati 0 dan 1 gacha bo‘lgan oraliqda bo‘lgan sonli ko‘paytuvchidir va majburiy zaxiralarning o‘rtachalashtirilgan miqdorini hisoblash uchun qo‘llaniladi.